Wat wordt er al gedaan om de ondersteuning beter aan te laten sluiten?

In de overgang van jeugd naar volwassenheid hebben jongeren specifieke ondersteuningsbehoeften. De noodzaak van gerichte begeleiding in deze levensfase wordt zowel nationaal als internationaal in wetenschappelijke- en vakliteratuur onderkend. Meerdere landen ontwikkelen specifiek beleid voor deze doelgroep. In het buitenland wordt bijvoorbeeld gericht beleid ontwikkeld voor de leeftijdsgroep 15- tot 25-jarigen. Daarbij wordt ingezet op het verhogen van de leeftijdsgrens voor voorzieningen, om jongeren de ondersteuning te kunnen bieden die zij nodig hebben bij de overgang naar volwassenheid.

Een soortgelijke ontwikkeling is te zien in Nederland. De focus is verlegd van de overgang van 18- naar 18+ naar de bredere overgangsfase van 16 tot 27 jaar. Jongeren kunnen door versoepelde wetgeving langer aanspraak maken op pleegzorg en zorg vanuit de verlengde jeugdwet. Verder is de landelijke aanpak 16-27 ontwikkeld om gemeenten te helpen het ondersteuningsaanbod voor jongeren vorm te geven.

Wat gebeurt er landelijk en lokaal aan ondersteuning voor deze doelgroep? Wat kunnen we leren van de manier waarop andere landen de ondersteuning van deze doelgroep hebben ingericht?

Gerichte begeleiding
Inmiddels wordt in (inter)nationaal beleid en in vak- en wetenschappelijke literatuur erkend dat de levensfase 16 - 27 jaar vraagt om gerichte begeleiding. Internationaal spreekt men van het wetenschapsgebied transitional care in relatie tot het organiseren van zorg voor jeugdigen tussen de 15 en 24 jaar. Zowel in Nederland als in verschillende andere, Westerse landen wordt specifiek beleid gemaakt voor deze doelgroep. In Engeland, Denemarken, Zweden, Noorwegen en Duitsland is de nazorg voor jongeren bijvoorbeeld integraal onderdeel van dezelfde wet die jeugdhulp regelt. In Nederland helpt de werkgroep 16 – 27 gemeenten met het organiseren van ondersteuning aan jongeren in overgang naar volwassenheid. Tevens zien we verschillende initiatieven op landelijk en (inter)lokaal niveau gericht op het bieden van passende ondersteuning aan de doelgroep.

Internationaal
In de lichamelijke en geestelijke gezondheidszorg wordt de term transitional care gehanteerd in relatie tot het organiseren van zorg voor jeugdigen tussen de 15 en 24 jaar. Uitgangspunt van transitional care is het loslaten van de leeftijd van 18 jaar als scherpe scheidslijn tussen de kinder- en jeugdpsychiatrie en de volwassenpsychiatrie (Slot & Van Aken, 2013). Het wetenschapsgebied pleit voor een radicaal herontwerp van bestaande voorzieningen in plaats van pogingen om de slechte aansluiting tussen de twee zorgmodellen te repareren (Singh & Tuomainen, 2015). Een aantal landen, waaronder de VS, Canada en Australië treft reeds maatregelen om de leeftijdsgrens voor bestaande voorzieningen te verhogen tot 21 en in enkele gevallen tot 25 jaar (Woodgate, Morakinyo & Martin, 2017).

In Engeland, Denemarken, Zweden, Noorwegen en Duitsland is de nazorg voor jongeren een integraal onderdeel van dezelfde wet die de jeugdhulp regelt (Buisman et al., 2018). In de nazorgmaatregelen ligt de focus niet op continuering van zorg maar op de verantwoordelijkheid van de lokale overheid om minderjarige jongeren die zorg ontvangen zo optimaal mogelijk te begeleiden naar een volwassen leven zonder ondersteuning (Buisman et al., 2018). In de hiervoor genoemde landen is enerzijds een wettelijke verplichting en anderzijds beleid om op tijd te beginnen met de voorbereiding op de overgang na 18 jaar. Deze taak is niet alleen de verantwoordelijkheid van de zorgaanbieder, maar ook een verplichting van de gemeente.

Een vast contactpersoon en individuele plannen gelden als belangrijke manieren om jongeren in overgang naar volwassenheid zo goed mogelijk te ondersteunen. In Engeland krijgt dit vorm in het Pathway plan waarin de jongere zelf een belangrijke stem heeft. De gemeente is verplicht om te beginnen met dit plan als de jongere 16 jaar is. In Zweden en Denemarken hebben sociaal werkers van gemeenten een cruciale rol in de ondersteuning van kwetsbare jongeren op weg naar volwassenheid. De sociaal werker treedt op als casemanager en zorgverleners moeten altijd met hem of haar afstemmen (Buisman et al., 2018).

Nederland

In Nederland krijgt het vraagstuk 16 – 27 inmiddels ook erkenning en aandacht in landelijk en lokaal beleid. Een eerste opbrengst is de verbreding van het vraagstuk van de overgang 18-/18+ naar 16 - 27 en daarmee naar een overgangsfase van jeugd tot jongvolwassenheid. Op het niveau van wet- en regelgeving is een versoepeling van wettelijke kaders te zien. Zo is de leeftijdsgrens voor het recht op pleegzorg verhoogd naar 21 jaar en kunnen jongeren aanspraak maken op zorg vanuit de verlengde Jeugdwet tot 23 jaar. De RVS (2018) pleit zelfs voor een algehele verhoging van de wettelijke leeftijdsgrens voor jeugdvoorzieningen (jeugdbescherming, jeugdzorg, jeugd-ggz) van 18 naar 21 jaar, met een uitloop naar 23 jaar.

In het onderwijsdomein wil het Kabinet de kwalificatieplicht voor het behalen van een startkwalificatie verhogen naar 21 jaar; hiervoor worden pilots uitgevoerd in de grote steden (Rijksoverheid, z.d.). Daarnaast klinkt de oproep om te experimenteren met overgangsbudgetten en te werken met meerdere wetten vanaf 16 jaar (RVS, 2018). Bovendien is de ondersteuning van kwetsbare jongeren tussen 16 en 27 jaar inmiddels een aparte Actielijn in het programma Zorg voor de jeugd van het Ministerie VWS. Centraal staat een betere voorbereiding van jongeren die zorg krijgen, een instelling verlaten of in een pleeggezin wonen op de overgang naar volwassenheid, met behulp van een toekomstgerichte werkwijze en een toekomstplan. Tevens is in opdracht van het Ministerie VWS een richtlijn in de maak voor het borgen van integrale en passende zorg voor jongeren tussen 16 en 27 jaar (Ministerie VWS, 2018).

Gemeenten
Om gemeenten te helpen bij het realiseren van ondersteuning voor jongeren tussen 16 en 27 jaar is (met financiering van het ministerie van VWS) de landelijke Aanpak 16-27 ontwikkeld. Dit is een samenwerkingsverband van het Nederlands Jeugdinstituut, Movisie, Ingrado, Divosa, ExpEx, VNG, het Rijk en de gemeenten. In deze aanpak werken gemeenten, nationale kennisinstellingen en instellingen in het sociaal domein samen aan adviezen, handreikingen en tools voor gemeenten en professionals. Centraal in de aanpak staat toekomstgericht werken, waarin het perspectief, de behoefte en de dromen van de jongeren het vertrekpunt vormen voor professionals. In de begeleiding is actuele kennis van de werkzame elementen in de begeleiding van jongvolwassenen ingezet. Een voorbeeld is de zogenoemde Big 5 van Spirit, die voorschrijft de jongere pas los te laten als de leefdomeinen support (sociale steun), wonen, school & werk, inkomen en welzijn geregeld zijn (Batyreva et al., 2019).

Toekomstgericht werken beoogt integraal aanbod te realiseren en de continuïteit in de ondersteuning te waarborgen, zodat jongeren geen last hebben van verschillende wet- en regelgeving en schotten tussen en binnen organisaties. Een toekomstplan is een hulpmiddel voor professionals om toekomstgericht met jongeren te werken. De jongere stelt het toekomstplan samen met de professional(s) op. Hierin staan de wensen van de jongere voor de toekomst en wat er aan ondersteuning nodig is op verschillende leefdomeinen. Ook staat in het toekomstplan wie die ondersteuning zou kunnen bieden, in het eigen netwerk of vanuit professionele organisaties. Om een integrale aanpak te realiseren is het uitganspunt dat alle professionals die bij een jongere betrokken zijn met hetzelfde plan werken (Batyreva et al., 2019). Werken met een toekomstplan is in zes regio’s uitgeprobeerd om in kaart te brengen wat toekomstgericht werken vraagt van professionals en hun opdrachtgevers. Meer over deze pilot en de uitkomsten lees je hier.

(Inter)lokale initiatieven
Ook op (inter)lokaal niveau wordt in verschillende leefgebieden - waaronder zorg & welzijn, werk & inkomen en onderwijs - het een en ander ondernomen:

• Specifiek voor het versterken van de arbeidsmarktpositie van kwetsbare jongeren is voor gemeenten, scholen en andere netwerkpartners de Participatiescan ontwikkeld. Dit instrument is bedoeld voor minder zelfredzame jongeren in de leeftijd van 16-27 jaar die hun opleiding volg(d)en in met name het voortgezet speciaal onderwijs, het praktijkonderwijs of een mbo-entree-opleiding. Meer over de Participatiescan lees je hier.
• Binnen het voortgezet (speciaal) en mbo-onderwijs wordt voor verbinding gezorgd tussen zorg en onderwijs. Bijvoorbeeld door laagdrempelige, preventieve zorg aan te bieden op school. Zo hebben mbo-instellingen voor entree- en mbo2-opleidingen een nazorgplicht (Ministerie van Financiën, 2019). In Amsterdam is het MBO Jeugdteam Amsterdam werkzaam, een interdisciplinair team bestaande uit maatschappelijk werkers, psychologen en jeugdartsen. Ook zijn het vestigingen van Jongeren Informatie Punt (JIP), dat zich richt op arbeidstoeleiding, en Street Corner Work (jongerenwerk) gevestigd in de directe omgeving van mbo-scholen. In Rotterdam richten mbo-college Albeda en jeugdhulpverlener Enver samen een ondersteuningsstructuur in voor jongeren.

·         In enkele steden, waaronder Amsterdam, Leiden en Den Haag, is geëxperimenteerd met het (deels) overnemen van schulden van jongeren. Dat voorkomt dat jongeren door schuldenproblematiek met een valse start beginnen aan hun volwassen leven. In de gemeente Utrecht is speciale schuldhulpverlening voor jongeren beschikbaar en er is begeleiding bij het werken aan perspectief en een schuldenvrije toekomst. In Amsterdam is in december 2017 de pilot ‘Vergoeding eigen risico’ gestart. Het doel is te onderzoeken of het vergoeden van het eigen risico voor jongvolwassenen vanaf 18 jaar van invloed is op het voortzetten van een ggz-behandeling.

• Ook slaan organisaties voor jongeren- en volwassenenzorg de handen ineen om doorlopende ondersteuning te realiseren. In Amsterdam bieden jeugdhulpverlener Levvel en reguliere hulpverlener HVO-Querido een gezamenlijk aanbod aan voor jongeren. Deze organisaties namen ook het initiatief voor het project Housing First Jeugd, gefinancierd door de gemeente. Housing First Jeugd biedt zelfstandige woonruimte in combinatie met intensieve een-op-een-begeleiding voor een tot nu toe moeilijk te bereiken doelgroep, met veelal meervoudige problematiek. Eveneens in Amsterdam verbindt een samenwerkingsverband van acht zorgorganisaties de opvang van zwerfjongeren met onderwijs, specialistische ggz, veldwerk, jeugdzorg en de zorg voor het jonge kind.

Op verschillende manieren wordt geprobeerd om zorg te organiseren die aansluit op de leefwereld van jongeren. Zoals gezegd gebeurt dat niet meer problematiserend en gericht op (het voorkomen van) problemen, maar toekomstgericht, waarbij jongeren met behulp van een toekomstplan werken aan de Big 5-randvoorwaarden: support (sociale steun), wonen, school & werk, inkomen en welzijn. De stem van jongeren staat hierin centraal en zorg wordt dicht bij hun leefwereld georganiseerd. Dit zien we onder andere terug in de volgende initiatieven:

• @Ease: laagdrempelige psychische ondersteuning voor alle jongeren van 12-25 jaar, volledig anoniem en zonder verwijzing of indicatie.
• JIM (Jouw Ingebrachte Mentor) koppelt vertrouwenspersonen uit de naaste omgeving (oom, vriendin, buurman) aan een jongere. Deze vertrouwenspersoon werkt nauw samen met professionele hulpverleners van de stichting. Het voordeel is dat deze persoon de jongere op diverse vlakken kent, bij diens leefwereld kan aansluiten en niet alleen probleemgericht te werk gaat (Van 18-min naar 18-plus, Vereniging van Nederlandse Gemeente, 2016)

Tot slot lopen er meerdere (internationale) onderzoeken naar het verbeteren van de professionele begeleiding van jongeren in overgang naar volwassenheid:

• Ondersteuning jongeren 16-23 jaar in overgang naar volwassenheid (Hogeschool Inholland/Hogeschool Rotterdam). Meer lees je hier.
• Fieldlab Toekomstplannen jongeren 16-23 jaar (Hogeschool van Amsterdam). Meer lees je hier.
• Het 5-jarige Britse onderzoeksproject Milestone werd gefinancierd door de Europese Unie en was gericht op o.a. het verbeteren van de overgang van de jeugd-ggz naar de ggz voor volwassenen.

Meer weten?

Meer over de zorg en ondersteuning voor jongeren van 16-27 jaar in Duitsland, Het Verenigd Koninkrijk en Scandinavië lees je hier. Meer informatie over de voorgestelde maatregelen van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving om kwetsbare jongeren beter te ondersteunen, vind je hier. Meer informatie over de mogelijke consequenties van de invoering van de voorgestelde maatregelen lees je in het rapport ‘En dan ben je volwassen – Onderzoek naar de leeftijdsgrens van de jeugdhulpplicht’.
 

Bronnen

Batyreva, I., Van Deth, A., Hamdiui, T., Lammersen, G. & Mostert, F. (2019). Overgang naar volwassenheid. NJI en Movisie.

Buisman, A., Hilverdink, P., De Jong, A., & Vink, C. (2018). Kwetsbaar, 18 jaar en dan? Welke inspiratie en inzichten biedt het buitenland voor dit ingewikkelde vraagstuk? Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut.

Ministerie van Financiën (2019). Jongeren met (risico op) een afstand tot de arbeidsmarkt. Zichtbaar en zelfstandig maken. Online beschikbaar.

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport & Ministerie van Justitie en Veiligheid (2018).

Actieprogramma Zorg voor de Jeugd. Online beschikbaar.

Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) (2018). Leeftijdsgrenzen. Betere kansen voor kwetsbare jongeren. Den Haag.

Rijksoverheid (z.d.). Leerplicht en kwalificatieplicht. Online beschikbaar.

Slot, W., & Van Aken, M. (2013). Psychologie van de adolescentie (25e ed.). Amersfoort: ThiemeMeulenhoff bv.

Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG, 2016), Van 18-min naar 18-plus: Handreiking voor gemeenten bij de overgang van jeugd naar volwassenheid. Nederlands Jeugdinstituut. Online beschikbaar. 

Woodgate, R. L., Morakinyo, O., & Martin, K. M. (2017). "Interventions for youth aging out of care: A scoping review," Children and Youth Services Review, Elsevier, 82(C), 280-300. DOI: 10.1016/j.childyouth.2017.09.031

 

Download deze bijlage als PDF bestand:

Bijlage 8.pdf